کلاس درس دانشگاهی به عنوان یک نظام روانی-اجتماعی /

حسین کارشکی /
عضو هیات علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی /

ساده‎ترین برداشت از کلاس درس این است که آن را به عنوان رابطه یک طرفه بین استاد دانا و دانشجوی نیازمند دانش تصور کنیم. دراین صورت یک جریان یک طرفه انتقال دانش برقرار است. اما؛ هم فرانید و هم عوامل دخیل در یادگیری و آموزش پیچیده‎تر از آن است که این گونه تصور شود. امروزه پذیرفته نیست که دانش صرفا انتقال دادنی است که از یک فرد به فرد دیگر منتقل گردد، بلکه ایده‎ای قابل دفاع‎تر وجود دارد که دانش ساخته شدنی است و ضمن پذیرش نقش دیگران، به ساختار دانش و مهارت گذشته و حال فرد در ساختن دانش و یادگیری تاکید دارد. 

عوامل و فرایندهای روانی-اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی زیادی نیز در این رابطه نقش ایفا می‎کنند که باید در این بین نقش عوامل و فرایندهای روانی-اجتماعی را برجسته تصور کرد. کلاس درس الگویی از روابط بین شخص و شخصیت است. پدیده‎های روانی و شخصیتی از یک طرف و نقش‎ها و انتظارات خاص از طرف دیگر منجر به پیدایش نظامی اجتماعی شده است که شامل دو طبقه از پدیده‎های از نظر مفهومی مستقل ولی از نظر پدیدارشناسی متعامل هستند: نقش‎ها و انتظارت جامعه و ویژگی‎های شخصیتی فرد.

این دو گاهی اوقات هم‎خوان هستند و گاهی اوقات ناهم‎خوان. تعارض‎های نقش و شخصیت، رضایت و نارضایتی، پرخاشگری، عملکرد پایین و بالا، جو منفی یا مثبت و سایر پیامدها می‎تواند حاصل نوع و میزان تعامل بین نقش و شخصیت باشد. گرچه زمینه‎ای زیادی برای بحث در این زمینه وجود دارد، اما مهم‎ترین موضوع قابل طرح در این زمینه جو کلاس درس است. دوگانه واژه‎هایی همچون سلطه جویی همکاری، رقابت همکاری، معلم محور دانشجو محور و آموزش رسمی-غیررسمی برای وصف چنین وضعیتی است. درتقسم بندی کلاس درس از واژه‎هایی سیاسی-اجتماعی استفاده شده که پیامدهایی روانی خاص خود را دارد و به رابطه سیاست و روان شناسی اشاره دارد. جو کلاس درس به خصوصیات اجتماعی، روان شناختی و هیجانی خاص موقعیت کلاسی اشاره دارد. نوعی رهبری برای تحت تاثیر قرار دادن یادگیرندگان برای یادگیری و انگیزش است. در تقسم بندی‎های جو کلاسی بر نقش عنصر کنترل نظارت و حمایت تاکیده شده است. براین اساس سه جو کلاسی را می‎توان معرفی کرد.: مردم سالارانه یا دموکراتیک، استبدادی و آزادمنشانه یا سهل انگار. در یکی نظارت و حمایت بالا و متناسب است، در یکی حمایت پایین و کنترل بالاست و در دیگری هیچ گونه حمایت و نظارتی وجود ندارد. همکاری، تشویق، طرح سوال و ایده و مسئولیت‎پذیری استاد از ویژگی‎های جو مردم سالارانه است؛ صدوردستورات مستقیم از طرف استاد، سرد و خشن بودن، کنترل کننده بودن و مشارکت پایین یادگیرنده از ویژگی‎های جو استبدادی است. نهایتا عدم حمایت و تشویق، فقدان نظارت و کنترل و مسئولیت ناپذیری استاد از ویژگی‎های جو سهل‎گیرانه است. نتایج برخی پژوهش‎ها نشان داده که رفتار پرخاشگرانه در شرایط استبدادی تحت تاثیر حضور معلم، یا خیلی بالا یا خیلی پایین است، در شرایط سهل‎گیرانه بالا و در شرایط دموکراتیک در حد متوسط بود. رفتار سازنده در حضور معلم در شرایط استبداری بیش از غیاب او بود و در شرایط دموکراتیک، مستقل از حضور و غیاب معلم بود و در حد حضور معلم مستبد بود. کمترین میزان رفتار سازنده و عملکرد مطلوب در شرایط سهل‎گیرانه بود. همکاری، مشارکت، عزت نفس، استقلال وابتکار عمل در شرایط مردم سالارنه بهتر بود، اما عملکرد (نمره کلاسی) لزوما بهتر از دو موقعیت دیگر نبود.
با عنایت به پیامدهای جو کلاسی، خصوصیات و مشکلات روان شناختی، اجتماعی و خانوادگی موثر دانشجویان، توجه به مکانیزم‎های ایجاد جو کلاسی موضوعی قابل توجه برای آموزش خواهد بود.